Nüfus Defterleri
Osmanlı Devleti’nin ilk dönemlerinden itibaren Nüfus defterleri özellikle vergi mükellefi olan ve askerlik çağında bulunan insanları tespit etmek amacıyla nüfus sayımları yapıldı. Bu gayelerle yürütülen sayım işlemleri, dönemlere ve hazırlanış amaçlarına göre bazı farklı özellikler arz etmektedir. İlk zamanlarda tımar sistemiyle bağlantılı olarak ülkedeki vergi potansiyelini görmek üzere tahrirler yapılmaktadır. Bu çalışmalar sonucunda defterler düzenlenmektedir. Tımar sistemi önemini kaybedince tahrir işlemleri, avarız sayımları şeklinde icra edilmeye başlandı. Ve sayımlar 18. yüzyıl boyunca bu şekilde devam etti. 19. yüzyıldaki yeni gelişmelerle birlikte sayım işlemlerinin mahiyeti de değişmeye başladı. Bu bağlamda ilk olarak 1828-29 yıllarında bir nüfus sayımı yapıldıysa da savaş nedeniyle tamamlanamadı. Bunun ardından 1830- 31’de genel bir nüfus sayımı yoluyla ülkedeki erkek nüfus belirlenmeye çalışılmıştır. Bu sayımlardan sonra ülkede düzenli bir şekilde nüfus yoklaması yapıldı ve hazırlanan defterler merkeze gönderildi. Bunun yanı sıra bazı dönemlerde halkın nüfusunu ve mal varlığını görmek üzere sayımlar da icra edilmektedir.
Osmanlı dönemine ait nüfus kayıtlarını içeren nüfus defterleri , muhtevaları ve şekil özellikleri itibariyle bazı farklılıklar arz ederler. Bunlar ayrıntılı nüfus ve yoklama kayıtlarını içeren defterler olduğu gibi. Halkın nüfusuna ve mali imkânlarına ait toplu verileri ortaya koymak üzere hazırlanan ve genel itibariyle siyakat yazısıyla kaydedilen defterler de bulunmaktadır. Bu defterlerden yola çıkarak araştırmacılar, Osmanlı döneminde bir yerleşim biriminin sosyal, etnik, dini, ekonomik yapısı hakkında önemli verilere ulaşma imkânı bulabilirler. Bu verileri kullanarak değerlendirme yaparak ve çoğunlukla tablolar halinde düzenledikleri verileri kitap. Makale ve tez haline getirerek insanların istifadesine sunabilirler. Bu tür çalışmalarda yapılan açıklamalar neticesinde. Ele alınan bir bölgeyle ilgili yer isimlerine ulaşmak mümkün olur. Bu sayede günümüzdeki bir şehir, köy ve mahallenin eski isimleri gün yüzüne çıkar. Ayrıca ilgili yerdeki insanların isimleri, lakapları, nesebi. İş alanları, mal varlıkları ile vergiye tâbi gelirleri; dini ve etnik kimlikleri görülmektedir. Ve böylece ayrıntılı bir şehir , insan niteliği ortaya konulmaktadır.
( Osmanlı Dönemi Nüfus Sayımları, Bu Sayımları İçeren Kayıtların Tahlili-Mehmet GÜNEŞ